"ปูลีขี้โย" วัฒนธรรมการสูบยา-อมเหมี้ยงของชาวล้านนา
"ปูลีขี้โย" วัฒนธรรมการสูบยา-อมเหมี้ยงของชาวล้านนา
ภาพถ่ายต้นฉบับนี้แม้ไม่ปรากฏแหล่งที่มาอย่างชัดเจน แต่คาดว่าน่าจะถูกบันทึกไว้ในเมืองสำคัญของล้านนาอย่างเชียงใหม่หรือลำปางในช่วงปลายศตวรรษที่ 19 ซึ่งเป็นยุคที่วัฒนธรรมพื้นเมืองยังคงมีบทบาทในชีวิตประจำวันของผู้คนอย่างลึกซึ้ง ภาพที่เห็นได้รับการฟื้นฟูและปรับแต่งสีด้วยเทคโนโลยี AI โดยอ้างอิงจากข้อมูลทางประวัติศาสตร์และบริบทท้องถิ่น เพื่อให้ผู้ชมยุคปัจจุบันได้เห็นรายละเอียดของเสื้อผ้า เครื่องใช้ และวิถีชีวิตของชาวล้านนาในอดีต
ปูลีขี้โย หรือ บุหรี่ตองจ่า
"ปูลีขี้โย" คือบุหรี่ที่มวนด้วยใบตองกล้วย ซึ่งผ่านการรีดด้วยเตาถ่านจนเรียบและแห้ง แล้วจึงนำมาใช้ห่อยาเส้นพื้นเมือง โดยโรยด้วย “ขี้โย” ซึ่งทำจากเปลือกมะขามเปรี้ยวบดหยาบ หรือบางครั้งใช้ต้นข่อยแห้งเป็นทางเลือก การม้วนบุหรี่นี้ต้องใช้ยางจากผลบะปิน (ยางมะตูม) ทาให้ใบตองติดกันได้สนิท แล้วม้วนเป็นแท่งยาวเท่านิ้วมือ หรือยาวเกือบคืบ
กลิ่นที่ได้จากขี้โยช่วยลดความฉุนของยาเส้น เพิ่มรสชาติที่มีทั้งความเปรี้ยว ขื่น ฝาด และฉุนเฉพาะตัว ทำให้กลายเป็นบุหรี่พื้นเมืองที่ทั้งชายและหญิงชาวล้านนานิยมสูบอย่างแพร่หลาย โดยเฉพาะในช่วงอากาศหนาวเย็น เพราะช่วยให้ร่างกายอบอุ่น และในอีกด้านหนึ่ง ก็ใช้เพื่อขับไล่ยุงและแมลงระหว่างทำไร่ไถนา
ยาเส้นพื้นเมือง: ภูมิปัญญาที่กลั่นจากป่าเขา
ยาเส้นพื้นเมืองในล้านนาไม่ได้ผลิตจากยาสูบทั่วไปเหมือนในยุคอุตสาหกรรม แต่ใช้วัตถุดิบจากพืชป่า เช่น ไม้ส้มปี้ ซึ่งมีรสฝาดเปรี้ยว นำเนื้อไม้มาสับให้ละเอียด ตากแห้งแล้วตำจนได้ลักษณะคล้ายเส้นใย ปัจจุบันไม้ส้มปี้หาได้ยาก จึงมีการประยุกต์ใช้ เปลือกฝักแห้งของมะขาม ทั้งเปรี้ยวและหวานบดหยาบแทน
ในบางท้องถิ่น ยังมีการใช้พืชป่าอื่นๆ อย่าง ต้นผักเสี้ยว หรือ ชงโคป่า และ ไม้มะไฟ ซึ่งมีรสและกลิ่นเฉพาะ นำมาสับบางๆ ตากให้แห้ง แล้วตำให้ละเอียดเป็นยาเส้นลักษณะหยาบ กลิ่นที่ได้จากส่วนผสมเหล่านี้จะออกแนวเปรี้ยว ฉุน ขื่น ฝาด ให้สัมผัสคล้ายกลิ่นไม้รมควัน ซึ่งไม่ได้เป็นเพียงกลิ่นเพื่อความบันเทิงเท่านั้น แต่เป็นองค์ประกอบสำคัญในวัฒนธรรมพื้นบ้านล้านนา
ประโยชน์ของยาเส้นพื้นเมืองล้านนา
จากการศึกษาวิจัยของหลายสถาบันในช่วงหลังระบุว่า ยาเส้นของล้านนาในอดีตมีคุณค่าในเชิงประโยชน์ใช้สอยหลายประการ ดังนี้:
ขับไล่แมลง – กลิ่นฉุนของยาเส้นช่วยไล่ยุงและแมลงได้อย่างมีประสิทธิภาพ โดยเฉพาะในฤดูฝนหรือเวลากลางคืนที่ต้องออกล่า หรือทำงานกลางป่าเขา ถือเป็นยากันยุงตามธรรมชาติของคนล้านนาในยุคที่ยังไม่มีสารเคมีกันยุงอย่างในปัจจุบัน
ให้ความอบอุ่นแก่ร่างกาย – โดยเฉพาะในช่วงฤดูหนาวของภาคเหนือ ควันจากการสูบยาช่วยกระตุ้นระบบไหลเวียนโลหิต ผู้สูงอายุหรือแรงงานกลางแจ้งจึงนิยมสูบขี้โยเพื่อคลายความหนาวเย็น
ธรรมเนียมการต้อนรับ – การสูบบุหรี่ขี้โยและการอมเหมี้ยง ในวัฒนธรรมล้านนา การนำเสนอ บุหรี่ขี้โย หรือ กล้องมูยา ถือเป็นธรรมเนียมสำคัญในการต้อนรับแขกที่มาเยือนบ้าน เช่นเดียวกับการ “อมเหมี้ยง” ซึ่งเป็นการนำใบเมี่ยงที่ผ่านการหมักจนมีรสเปรี้ยวฝาดมาอม หรือเคี้ยวช้า ๆ หลังมื้ออาหาร ขณะที่ชาวภาคกลางของสยามนิยมการเคี้ยวหมาก ชาวล้านนากลับผูกพันลึกซึ้งกับ “เหมี้ยง” และ “ขี้โย” ซึ่งมีรากฐานย้อนไปถึงสมัยอาณาจักรหริภุญไชย โดยเฉพาะในกลุ่มชาติพันธุ์ลัวะที่เคยตั้งถิ่นฐานอยู่ตามป่าดงและเชิงเขาในภาคเหนือ ต่อมาจึงแพร่หลายและสืบทอดมาสู่ชาวไทยวนในยุคอาณาจักรล้านนา เหมี้ยง คือใบชาอัสสัมป่าที่มีชื่อวิทยาศาสตร์ว่า Camellia sinensis var. assamica อยู่ในวงศ์ Theaceae เป็นไม้พุ่มขนาดใหญ่ ใบเรียวยาว รสเปรี้ยวอมฝาด ดอกสีขาวกลิ่นหอมอ่อน ออกดอกเป็นช่อคล้ายดอกส้ม พบได้ตามป่าดิบเขาและหุบเขาในภาคเหนือ เช่น จังหวัดเชียงราย เชียงใหม่ และน่าน ใบเมี่ยงที่นิยมนำมาอมจะเลือกใช้ใบอ่อน ผ่านกระบวนการหมักให้ได้รสชาติตามต้องการ จากนั้นอาจนำมาคลุกกับเกลือเม็ด หรือของเคียงอื่น ๆ ก่อนอมหรือเคี้ยว กลืนหรือคายตามความชอบ ใบเมี่ยงมีสารสำคัญคือ คาเฟอีน ๓–๔% แทนนิน ๗–๑๕%และน้ำมันหอมระเหย ซึ่งช่วยกระตุ้นให้ร่างกายตื่นตัว ชาวเมืองจึงนิยมอมเหมี้ยงในเวลากลางวันเป็นของ “แก้ง่วง” ตามภูมิปัญญาท้องถิ่นที่ยังคงมีเสน่ห์มาถึงปัจจุบัน
การแต่งกายของชาวล้านนาในศตวรรษที่ 19
การแต่งกายชายล้านนา
ชายล้านนาโดยเฉพาะวัยหนุ่มนิยมการสักยันต์ "สักขาลาย" หรือ “สับหมึก” ซึ่งเริ่มจากเอวลงมาถึงเข่าหรือกลางขา รอยสักเหล่านี้ไม่เพียงเพื่อความเชื่อ แต่ยังเป็นสัญลักษณ์ของความกล้าหาญ หญิงสาวในยุคโบราณจะเมินชายที่ไม่มีรอยสัก เพราะถือว่า "ปล่อยสะโพกขาว" หมายถึง ขี้ขลาด
เครื่องแต่งกายของชาย มักสวม “ผ้าตาโก้ง” ผ้าฝ้ายทอมือสีดำสลับขาว มีการนุ่งหลายแบบ:
แบบปกติ – จับชายผ้าเหน็บเอว ปล่อยห้อยลงมา
แบบผ้าต้อย – คล้ายโจงกระเบน เหน็บด้านหลัง
แบบเฅว็ดม่าม – นุ่งรัดรูปเห็นสรีระสะโพก โชว์รอยสักชัดเจน
ส่วนบน เปลือยอก เพื่อความคล่องตัว เหมาะกับงานกลางแจ้ง เช่น ขุดดิน ทำนา ล่าสัตว์ หรือขี่ควาย
การแต่งกายหญิงล้านนา
หญิงชาวล้านนาในอดีตนิยม เกล้ามวยสูงกลางศีรษะ แล้วเสียบ ปิ่นเงิน ปิ่นไม้ หรือดอกไม้สด เพื่อเพิ่มความงามตามธรรมชาติ การเปลือยอกถือเป็นเรื่องปกติในชีวิตประจำวัน โดยเฉพาะในหมู่สตรีพื้นบ้านทั่วไป ผ้าที่ใช้ปิดอกจึงไม่ใช่เสื้อโดยตรง แต่เป็น ผ้าผืนบางสีอ่อน ซึ่งสามารถประยุกต์ใช้ได้หลากหลาย เช่น:
พันไว้ใต้ทรวงอกหรือใช้คล้องคอ
ห่มเฉียงแบบสไบ เรียกว่า สะหว้ายแหล้ง หรือ เบี่ยงบ้าย
ปล่อยชายผ้าไว้ข้างหน้า หรือพาดไปด้านหลังอย่างอิสระ
ผ้านุ่ง ที่หญิงล้านนาสวมใส่เรียกว่า "ซิ่น" โดยซิ่นในสมัยโบราณนิยมแบบ ซิ่นต่อตีนต่อแอว คือประกอบขึ้นจาก สามส่วนหลัก ได้แก่:
หัวซิ่น – ส่วนที่อยู่ด้านบน ติดกับเอว
ตัวซิ่น – ส่วนกลาง ทอลายขวางเรียบง่าย หรือมีลวดลายท้องถิ่น
ตีนซิ่น – ชายล่างสุดของซิ่น มักเป็นสีเข้ม เช่น ดำ หรือแดง
ผ้าซิ่นเหล่านี้มักย้อมสีจากพืชธรรมชาติ เช่น ครั่ง มะเกลือ หรือเปลือกไม้ จึงได้สีที่นุ่มนวล เช่น แดงแก่ ม่วงหม่น หรือคราม โดยจะนำผ้าสีต่างๆ มาต่อเข้ากันด้วยการเย็บอย่างประณีต ตัวผ้าซิ่นทอด้วยกี่พื้นบ้าน และเย็บตะเข็บเดี่ยว
บทความนี้จัดทำขึ้นเพื่อประกอบกับภาพถ่ายลงสีของชาวล้านนาในอดีต ซึ่งได้รับการปรับปรุงและเติมสีด้วยเทคโนโลยี AI เพื่อให้สามารถถ่ายทอดวิถีชีวิต เสื้อผ้า เครื่องใช้ และวัฒนธรรมพื้นเมืองของชาวล้านนาในศตวรรษที่ 19 ให้เข้าใจง่ายและเข้าถึงได้สำหรับผู้ชมยุคใหม่ โดยเน้นความถูกต้องทางประวัติศาสตร์เป็นสำคัญ
The Cultural Heritage of Banana Leaf Cigarettes (ปูลีขี้โย) and Fermented Tea Leaf Chewing (อมเหมี้ยง) in Lanna
The original photograph, though its provenance is unclear, is believed to have been taken in one of the major cities of Lanna (ล้านนา), such as Chiang Mai (เชียงใหม่) or Lampang (ลำปาง), during the late 19th century. This was a time when local traditions remained deeply embedded in daily life. The image shown here has been digitally restored and colour-enhanced using AI technology, based on historical sources and regional context, allowing modern viewers to appreciate the clothing, tools, and ways of life of the Lanna people from the past.
Banana Leaf Cigarettes (ปูลีขี้โย), also known as Buri Tong Ja (บุหรี่ตองจ่า)
Puli Khiyo (ปูลีขี้โย) refers to a traditional Lanna cigarette made by hand-rolling dried banana leaves (ใบตองกล้วย) that have been pressed flat with a charcoal-heated iron. These leaves are used to wrap local-style tobacco (ยาเส้นพื้นเมือง), which is sprinkled with khiyo (ขี้โย)—a coarse powder made from ground sour tamarind bark (เปลือกมะขามเปรี้ยว) or sometimes dried khoi twigs (ต้นข่อย).
To seal the roll, sticky sap from the bael fruit (ยางบะปิน, or ยางมะตูม) is applied, allowing the leaf to form a tight cylinder roughly the width of a finger or nearly a handspan in length. The fragrance of khiyo helps reduce the sharpness of the tobacco, adding a distinctive blend of sour (เปรี้ยว), bitter (ขื่น), astringent (ฝาด), and smoky (ฉุน) notes. These banana leaf cigarettes were widely enjoyed by both men and women, especially during cold weather, as they provided warmth and served as a natural insect repellent while working in the fields.
Traditional Tobacco (ยาเส้นพื้นเมือง): Forest Wisdom in Every Puff
Lanna tobacco was not the industrial tobacco of later years. Instead, it was crafted from native forest plants, most notably the som pi tree (ไม้ส้มปี้), known for its naturally sour and astringent qualities. The inner wood was chopped, sun-dried, and pounded until it resembled coarse fibre. As som pi became increasingly rare, people adapted by using dried tamarind pods (เปลือกมะขาม) from either sweet or sour varieties as a substitute.
Other local plants were also incorporated depending on the region, including pak siaw (ต้นผักเสี้ยว), chongkho pa (ชงโคป่า – wild orchid tree), and mafai wood (ไม้มะไฟ), all known for their distinctive aromas. These were sliced thin, dried, and pounded to create a rough tobacco mixture. The resulting scent was earthy, tangy, and smoky—characteristics that were as much a cultural experience as a sensory one.
The Practical Uses of Traditional Lanna Tobacco (ยาเส้นล้านนา)
Studies conducted by various institutions have shown that Lanna tobacco served multiple functions beyond smoking pleasure:
Insect repellent (ไล่ยุงและแมลง): The strong aroma helped deter mosquitoes and other pests, especially at night or during the rainy season. In times before chemical repellents, this was an essential tool in the lives of farmers and hunters.
Body warmth (ให้ความอบอุ่น): Particularly in the cool northern climate, the heat from the smoke helped stimulate blood circulation. It was common for elderly people and field workers to smoke puli khiyo to keep warm.
Hospitality ritual (ธรรมเนียมการต้อนรับ): Offering guests a banana leaf cigarette (ปูลีขี้โย) or a bamboo pipe (กล้องมูยา) was a gesture of welcome, often accompanied by miang (เหมี้ยง)—fermented tea leaves consumed after meals.
Fermented Tea Leaf Chewing (อมเหมี้ยง): A Daily Ritual of Alertness and Etiquette
While betel nut chewing (เคี้ยวหมาก) was preferred in central Siam, Lanna people formed a deep cultural bond with both khiyo (ขี้โย) and miang (เหมี้ยง). This practice likely dates back to the Hariphunchai Kingdom (อาณาจักรหริภุญไชย), especially among the Lawa (ลัวะ) ethnic group, who once settled in the forested hills of northern Thailand. It was later adopted by the Tai Yuan (ไทยวน) people of the Lanna Kingdom.
Miang (เหมี้ยง) is made from wild Assam tea leaves (Camellia sinensis var. assamica), known in Thai as "ใบชาอัสสัมป่า", a species in the Theaceae family. It is a large-leaved tea plant that grows in highland forests across Chiang Rai (เชียงราย), Chiang Mai (เชียงใหม่), and Nan (น่าน). The young leaves are harvested and fermented to develop a sour and astringent flavour. After fermentation, they are sometimes mixed with coarse salt (เกลือเม็ด) or other savoury ingredients, then slowly chewed (เคี้ยว) or held in the mouth (อม). Some people swallow them, while others spit them out.
Miang contains caffeine (คาเฟอีน) at 3–4%, tannins (แทนนิน) at 7–15%, and natural essential oils (น้ำมันหอมระเหย). These active compounds made miang a popular natural stimulant, used during the day to maintain alertness—an age-old solution to drowsiness, long before the arrival of coffee.
Lanna Clothing in the 19th Century (เครื่องแต่งกายของชาวล้านนาในศตวรรษที่ 19)
Men’s Attire and Tattoos (การแต่งกายชายล้านนาและการสักยันต์)
Young Lanna men often proudly displayed traditional tattoos known as sak kha lai (สักขาลาย), or sap muk (สับหมึก), which extended from the waist to the knees or mid-thighs. These tattoos were not only spiritual symbols but also signs of bravery. Men without them were seen as cowardly, a notion expressed by the phrase “plor sapok khao” (ปล่อยสะโพกขาว – leaving the hip white).
Men typically wore pha ta kong (ผ้าตาโก้ง), a handwoven cotton cloth in black and white stripes. It was worn in three styles:
Standard wrap (แบบปกติ): Tucked at the waist, with fabric hanging down.
Pha toy style (ผ้าต้อย): One end pulled back and tucked behind like a loincloth.
Khwet mam style (เฅว็ดม่าม): A tightly wrapped form that revealed the hips and showcased tattoos.
Men generally went shirtless (เปลือยอก), especially while performing outdoor tasks such as farming, digging, hunting, or riding buffalo.
Women’s Attire and Hairstyles (การแต่งกายหญิงล้านนา)
Lanna women typically styled their hair in a high bun (มวยสูงกลางศีรษะ), often decorated with silver pins (ปิ่นเงิน), wooden combs (ปิ่นไม้), or fresh flowers (ดอกไม้สด). Being bare-chested (เปลือยอก) was common in daily life, especially among rural women. Instead of wearing a blouse, a lightweight cloth (ผ้าผืนบางสีอ่อน) was used in versatile ways:
Wrapped under the bust (พันใต้ทรวงอก)
Draped around the neck (คล้องคอ)
Worn across the shoulder as a sash, called sawai laeng (สะหว้ายแหล้ง) or biang bai (เบี่ยงบ้าย)
The lower garment was the sin (ซิ่น), a traditional tube skirt, often of the type known as sin to teen to aeo (ซิ่นต่อตีนต่อแอว), constructed from three parts:
Hua sin (หัวซิ่น): Waistband section
Tua sin (ตัวซิ่น): Main body, usually with horizontal patterns
Teen sin (ตีนซิ่น): Lower border, often in dark colours such as black or red
These skirts were dyed with natural plant-based colours (สีธรรมชาติจากพืช) such as lac (ครั่ง), ebony fruit (มะเกลือ), or tree bark (เปลือกไม้), resulting in deep reds, muted purples, and indigo (คราม). Each section was sewn together with care, using a single hand-stitched seam (ตะเข็บเดี่ยว), while the weaving itself was done with traditional floor looms (กี่ทอผ้า).
This article has been prepared to accompany a colour-enhanced AI restoration of a historical photograph of Lanna life. It aims to authentically present the cultural practices, clothing, tools, and rhythms of everyday life in 19th-century Northern Thailand, offering insight and accessibility to contemporary audiences—guided by respect for historical accuracy and local wisdom.
#aifashionlab #AI #aiartist #aiart #aifashion #aifashiondesign #aifashionstyling #aifashiondesigner #fashion #fashionhistory #historyoffashion #fashionstyling #fashionphotography #digitalfashion #digitalfashiondesign #digitalcostumedesign #digitaldesign #digitalaiart #ThaiFashionHistory #ThaiFashionAI #flux #fluxlora
